Nr 1 (187) (2011)
Artykuły

Reprywatyzacja w Strasburgu? Kilka refleksji na temat aktualnych tendencji w orzecznictwie ETPCz w sprawach polskich rozstrzyganych na gruncie art. 1 protokołu nr 1 do EKPCz

[Reprivatisation in Strasbourg? A few remarks on the jurisprudence of the ECHR on the basis of article 1 of protocol no. 1 in cases against Poland]

Opublikowane 2011-03-31

Słowa kluczowe

  • Europejski Trybunał Praw Człowieka,
  • reprywatyzacja,
  • Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
  • prawo własności,
  • utrata mienia,
  • sąd,
  • European Court of Human Rights,
  • reprivatisation,
  • Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms,
  • ownership,
  • loss of property,
  • court
  • ...Więcej
    Less

Jak cytować

Reprywatyzacja w Strasburgu? Kilka refleksji na temat aktualnych tendencji w orzecznictwie ETPCz w sprawach polskich rozstrzyganych na gruncie art. 1 protokołu nr 1 do EKPCz: [Reprivatisation in Strasbourg? A few remarks on the jurisprudence of the ECHR on the basis of article 1 of protocol no. 1 in cases against Poland]. (2011). Studia Prawnicze The Legal Studies, 1 (187), 63-93. https://doi.org/10.37232/sp.2011.1.3

Abstrakt

Celem rozważań zawartych w niniejszym artykule jest przedstawienie aktualnych tendencji w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej jako ETPCz lub Trybunał) na gruncie art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej jako EKPCz lub Konwencja) w zakresie skarg skierowanych przeciwko Polsce dotyczących zmian w stosunkach własnościowych dokonanych na gruncie przepisów obowiązujących przed wejściem w życie dla Polski zarówno Konwencji, jak i Protokołu nr 1. Niniejszy artykuł będzie się koncentrował na wskazaniu sytuacji, kiedy skutki zastosowania ustaw nacjonalizacyjnych bądź innych aktów prawnych, które prowadziły do głębokich przekształceń własnościowych, stanowić mogą naruszenie zobowiązań, które Polska zaciągnęła przystępując do Konwencji i Protokołu nr 1.

 

In the article the author considers the current jurisprudence of the ECHR in cases concerning interferences with the property rights that occurred before 10 October 1994, i.e. the moment of entry into force for Poland of Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights. The article concentrates on cases in which the State could be held accountable for the consequences of its acts and omissions that took place before that date. According to the Court’s jurisprudence, Article 1 of Protocol No. 1 cannot be interpreted as imposing any general obligation on the Contracting States to return property which had been transferred to them before they ratified the Convention. Nor does Article 1 of Protocol No. 1 impose any restrictions on the Contracting States’ freedom to determine the scope of property restitution and to choose the conditions under which they agree to restore property rights of the former owners. The hope of recognition of a property right which it has been impossible to exercise effectively cannot be considered a “possession” within the meaning of Article 1 of Protocol No. 1. The Court has also previously considered that legislation in force after the ratification of the Convention and Protocol No. 1 and providing for restoration of property or compensation in lieu of property lost before the Protocol’s entry into force may be regarded as giving rise to a new property right protected by Article 1 of Protocol No. 1 or a legitimate expectation of obtaining the effective enjoyment of a property right. Thus the potential applicants, whose property rights were object of the State’s interference before the entry into force of Protocol No. 1 for Poland, can successfully submit their claims to the Court only in two situations. Firstly, when the applicant can claim being before and after 1994 in the possession of a proprietary interest falling within the ambit of Protocol No. 1. This gave rise to a continuous situation which existed before and after 10 October 1994. Only in limited number of cases concerning situations of interferences the applicants can claim possession of “existing possessions”. Most of the cases concern assets, including claims, in respect of which an applicant can argue that he or she has at least a “legitimate expectation” that they will be realized, i.e. that the applicant will obtain effective enjoyment of a property right. This type of situations encompasses e.g. the so called impaired nationalizations – that means nationalization accompanied by a promise of compensation. In the last years the Court has examined a few cases raising this issue and has undertaken the attempt to define the prerequisites that 93 have to be fulfilled by the impugned compensation provisions in order to be assessed as conferring on the applicant a title to a substantive interest protected by Article 1 of Protocol No. 1. Secondly, the applicants that were deprived of their property before the ratification can refer to the Court in a situation when after the entry into force of Protocol No. 1 the competent authorities declared that the ownership should not have been subject to expropriation. Under the provisions of Polish law such a decision should be regarded as conferring on the applicants a proprietary interest falling within the ambit of possessions within the meaning of Article 1 of Protocol No. 1. According to the Court, the State’s obligation in the circumstances of this case is confined to ensuring effective enforcement of the decision annulling the expropriation, by having in place a legal framework making it possible for the applicants to recover possession of their property and to settle claims arising between them and the private-law entity that was in possession of the property at the time of the impugned decision. Despite the fact that almost 20 years have lapsed from the moment Poland adhered the Convention and Protocol No. 1, there are still cases pending before the Court that concern the legal situations created before the critical date of 10 October 1994. The uncertainty concerning the Court’s ruling affects not only the potential applicant, but also the Government, which can not be sure about the scope of obligations imposed on it according to the Convention and Protocol No 1.

Bibliografia

  1. Akandji-Kombe J.F., Positive obligations under the European Convention on Human Rights. A guide to the implementation of the European Convention on Human Rights, 2007.
  2. Bąk R., Wpływ wadliwej decyzji administracyjnej na prawo własności nieruchomości, „Samorząd Terytorialny” 2006, nr 3, s. 50–58.
  3. Bieniek G., Mienie zabużańskie [w:] G. Bieniek, S. Rudnicki (red.), Nieruchomości. Problematyka prawna, LexisNexis, Warszawa 2006.
  4. Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy, Dz.U. 1945 r. Nr 50, poz. 279 ze zm.
  5. Dijk P. van, Hoof F. van, Rinn A. van, Zwaak L., Theory and practice of the European Convention on Human Rights, Intersentia, Antwerpen 2006.
  6. Filipek P., Sprawa ‘mienia zabużańskiego’ przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2007, nr 1, s. 162–170
  7. Forystek J., Nieakt (actum non existens) w demokratycznym państwie prawa, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2001, nr 2, s. 75–90.
  8. Garlicki L., Transformacja ustrojowa a ochrona prawa własności aktualne tendencje w orzecznictwie ETPCz [w:] J.Góral, R. Hauser, J. Repel, M. Zirk-Sadowski (red.), Ratio est anima legis, Księga jubileuszowa ku czci Profesora Janusza Trzcińskiego, Naczelny Sąd Administracyjny, Warszawa 2007, s. 385–411.
  9. Koncewicz T.T., Doktryna „sytuacji trwałej” w orzecznictwie Trybunału Praw Człowieka, „Palestra” 2003, nr 7–8, s. 203–209.
  10. Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r., Dz.U. 1990 r. Nr 74, poz. 439.
  11. Krzyżanowska-Mierzewska M., Problem wywłaszczonej własności w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i jego odniesienie do niemieckich roszczeń majątkowych wobec Polski [w:] W.M. Góralski (red.), Transfer. Obywatelstwo. Majątek. Trudne problemy stosunków polsko-niemieckich. Studia i dokumenty, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, Warszawa 2005, s. 331–352.
  12. Krzyżanowska-Mierzewska M., Standardy przyjęte w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach dotyczących znacjonalizowanego mienia i ich zastosowanie do roszczeń majątkowych z Niemiec [w:] H. Machińska (red.), Polska i Rada Europy 1990-2005, Biuro Informacji Rady Europy, Warszawa 2005.
  13. Lachs M., Nacjonalizacja i rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych, „Państwo i Prawo” 1958, nr 10, s. 513–527.
  14. Leach P., Taking a case to the European Court of Human Rights, Hart, Oxford 2005.
  15. Łętowska E., Konstrukcja gwarancji własności w Europejskiej Konwencji z 1950 r. [w] E. Giszter (red.), Rozprawy z prawa cywilnego i ochrony środowiska ofiarowane profesorowi Antoniemu Agopszowiczowi, Uniwersytet Śląski, Katowice 1992, s. 152–161.
  16. Mężykowska A., Problematyka jurysdykcji czasowej i przedmiotowej ETPCz. Glosa do decyzji z 24.06.2008 r. w sprawie "Borenstein i inni v. Polska" oraz decyzji z 23.06.2009 r. w sprawie "Weitz v. Polska", „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 11, s. 45–50.
  17. Mik C., Ochrona prawa własności w prawie europejskim [w:] T. Jasudowicz, C. Mik (red.), O prawach człowieka w podwójną rocznicę Paktów. Księga Pamiątkowa w hołdzie Profesor Annie Michalskiej, Dom Organizatora, Toruń 1996, s. 209–234.
  18. Mik C., Prawo własności w europejskiej konwencji praw człowieka, „Państwo i Prawo” 1993, nr 5, s. 25–34.
  19. Młynarska-Sobaczewska A., Odpowiedzialność państwa polskiego za mienie zabużańskie, „Państwo i Prawo” 2010, nr 2, s. 57–69.
  20. Muszyński M., Nacjonalizacja mienia cudzoziemców w Polsce a problem rekompensaty za mienie pozostawione, „Przegląd Sejmowy” 2006, nr 1, s. 43–75.
  21. Nowicki M.A., Wprowadzenie do interpretacji EKPCz, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 1, s. 4–11.
  22. Osajda K., Nacjonalizacja i reprywatyzacja, akty prawne – orzecznictwo – piśmiennictwo, C.H. Beck, Warszawa 2009.
  23. Pessel R., Rekompensowanie skutków naruszeń prawa własności wynikających z aktów nacjonalizacyjnych, LexisNexis, Warszawa 2003.
  24. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U. 2009 r. Nr 4, poz. 17.
  25. Sołtysiński S., Nowicka A., Skutki nacjonalizacji może zrekompensować tylko polski parlament, „Rzeczpospolita” 2007, nr 45, s. C4.
  26. Szańca D., O koncepcji reprywatyzacji w kontekście orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2006, nr 1, s. 95–111.
  27. Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 18.06.1996 r., W 19/95 „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego” 1996, nr 3, poz. 25.
  28. Ustawa z dnia 2 lipca 1947 r. o Planie Odbudowy Gospodarczej, Dz.U. 1947 r. Nr 53, poz. 285.
  29. Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej, Dz.U. 1950 r. Nr 14, poz. 130.
  30. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 1997 r. Nr 115 poz. 741 ze zm.
  31. Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, Dz.U. 1985 r. Nr 22, poz. 99 ze zm.
  32. Ustawa z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej, Dz.U. 1946 r. Nr 3, poz. 17.
  33. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. 2002 r. Nr 153, poz. 1270 ze zm.
  34. Wąsek-Wiaderek M., O proceduralnych obowiązkach państwa na gruncie art. 2 i 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – wykładnia czy tworzenie prawa? [w:] C. Mik, K. Gałka (red.), Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych, Dom Organizatora, Toruń 2011, s. 127–145.
  35. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Sovtransavto Holding v. Ukraina, skarga nr 48553/99.
  36. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 22 marca 2005 r. dnia w sprawie Szenk v. Polska, skarga nr 67979/01, http://echr.ketse.com/doc/67979.01-en-20050322/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  37. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 1 lutego 2005 r. w sprawie Beller v. Polska, skarga nr 51837/99, http://echr.ketse.com/doc/51837.99-en-20050201/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  38. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 10 lipca 2002 r. w sprawie Peter Gratzinger i Eva Gratzingerova v. Czechy, skarga nr 39794/98, http://echr.ketse.com/doc/39794.98-en-20020710/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  39. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 11 stycznia 2007 r. w sprawie Anheuser-Busch Inc. v. Portugalia, skarga nr 73049/01, http://echr.ketse.com/doc/73049.01-en-20070111/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  40. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 12 maja 2009 r. w sprawie Ernewein i inni v. Niemcy, skarga 14849/08, http://echr.ketse.com/doc/14849.08-en-20090512/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  41. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 13 grudnia 2005 r. w sprawie Josef Bergauer i 89 innych v. Czechy, skarga nr 17120/04, http://echr.ketse.com/doc/17120.04-en-20051213/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  42. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 13 lipca 2010 r. w sprawie Czajkowska and Others v. Polska, skarga nr 16651/05, http://echr.ketse.com/doc/16651.05-en-20100713/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  43. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 listopada 2005 r. w sprawie Ballerstedt i inni v. Niemcy, skarga nr 54998/00, http://echr.ketse.com/doc/54998.00-en-20051117/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  44. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie Andrzej Kitel v. Polska, skarga nr 28561/95, http://echr.ketse.com/doc/28561.95-en-19970117/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  45. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 17 stycznia 1997 r. w sprawie Jan Pelka i inni v. Polska, skarga nr 33230/96, http://echr.ketse.com/doc/33230.96-en-19970117/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  46. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 18 września 2009 r. w sprawie Varnava i inni v. Turcja, skarga nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, http://echr.ketse.com/doc/16064.90-16065.90-16066.90-16068.90-etc-en-20090918/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  47. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 18 września 2012 r. w sprawie Henryk Pikielny i inni v. Polska, skarga 3524/05, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-113901 [dostęp: 9.04.2020 r.].
  48. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 19 czerwca 2006 r. w sprawie Hutten-Czapska v. Polska, skarga nr 35014/97, http://echr.ketse.com/doc/35014.97-en-20060619/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  49. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 19 lutego 1991 r. w sprawie Zanghì v. Włochy, skarga nr 11491/85, http://echr.ketse.com/doc/11491.85-en-19910219/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  50. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 grudnia 2008 r. w sprawie Slavi Georgiev Slavov i inni v. Bułgaria, skargi nr 20612/02, 42596/02, 32427/03, 42563/02, 16059/03, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-90417 [dostęp: 9.04.2020 r.].
  51. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 lutego 2010 r. w sprawie Klaus and Iouri Kiladze v. Gruzja, skarga nr 7975/06, http://echr.ketse.com/doc/7975.06-en-20100202/view/ [dostęp 9.04.2020 r.].
  52. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 marca 2005 r. w sprawie Wolf-Ulrich von Maltzan i inni, Margarete von Zitzewitz i inni, i Man Ferrostaal i Alfred Töpfer Stiftung v. Niemcy, skargi nr 71916/01, 71917/01, 10260/02, http://echr.ketse.com/doc/71916.01-71917.01-10260.02-en-20050302/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  53. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 września 2003 r. w sprawie Balasoiu v. Rumunia, skarga nr 37424/97, http://echr.ketse.com/doc/37424.97-fr-20030902/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  54. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 lipca 2006 r. w sprawie Vajagić v. Chorwacja, skarga nr 30431/03, http://echr.ketse.com/doc/30431.03-en-20060720/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  55. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 listopada 1995 r. w sprawie Pressos Compania Naviera S.A. i inni v. Belgia, skarga nr 17849/91, http://echr.ketse.com/doc/17849.91-en-19951120/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  56. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 21 lutego 1986 r. w sprawie James i inni v. Wielka Brytania, skarga nr 8793/79, http://echr.ketse.com/doc/8793.79-en-19860221/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  57. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22 czerwca 2004 r. w sprawie Broniowski v. Polska, skarga nr 31443/96, http://echr.ketse.com/doc/31443.96-en-20040622/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  58. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22 czerwca 2004 r. w sprawie Jerzy Broniowski v. Polska, skarga nr 31443/96, http://echr.ketse.com/doc/31443.96-en-20040622/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  59. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22 kwietnia 2008 r. w sprawie Bennich-Zalewski v. Polska, skarga nr 59857/00, http://echr.ketse.com/doc/59857.00-en-20080422/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  60. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22 sierpnia 2006 r. w sprawie Beshiri i inni v. Albania, skarga nr 7352/03, http://echr.ketse.com/doc/7352.03-en-20060822/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  61. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 23 listopada 1983 r. w sprawie Van der Mussele v. Belgia, skarga nr 8919/80, http://echr.ketse.com/doc/8919.80-en-19831123/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  62. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 23 października 2006 r. w sprawie Susanne Weber v. Niemcy, skarga nr 55878/00, http://echr.ketse.com/doc/55878.00-en-20061023/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  63. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 23 września 2008 r. w sprawie Bergsson i inni v. Islandia, skarga nr 46461/06.
  64. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 czerwca 2008 r. w sprawie Tomáš Baťa v. Czechy, skarga nr 43775/05, http://echr.ketse.com/doc/43775.05-en-20080624/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  65. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie J.S. i A.S v. Polska, skarga nr 40732/98, http://echr.ketse.com/doc/40732.98-en-20050524/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  66. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 26 października 2004 r. w sprawie Pištorová v. Czechy, skarga nr 73578/01, http://echr.ketse.com/doc/73578.01-en-20041026/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  67. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 26 października 1993 r. w sprawie Stamoulakatos v. Grecja, skarga nr 12806/87, http://echr.ketse.com/doc/12806.87-en-19931026/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  68. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 26 września 1996 r. w sprawie Di Pede v. Włochy, skarga nr 15797/89, http://echr.ketse.com/doc/15797.89-en-19960926/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  69. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 27 stycznia 2000 r. w sprawie Bogumiła Rucińska v. Polska, skarga nr 33752/96, http://echr.ketse.com/doc/33752.96-en-20000127/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  70. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 28 września 2004 r. w sprawie Kopecký v. Słowacja, skarga nr 44912/98, http://echr.ketse.com/doc/44912.98-en-20040928/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  71. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 29 listopada 1991 r. w sprawie Pine Valley Developments Ltd i inni v. Irlandia, skarga nr 12742/87, http://echr.ketse.com/doc/12742.87-en-19911129/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  72. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 29 września 2009 r. w sprawie Tarnowski v. Polska (nr 1), skarga nr 33915/03, http://echr.ketse.com/doc/33915.03-en-20090929/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  73. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 29 września 2009 r. w sprawie Tarnowski v. Polska (nr 2), skarga nr 43934/07, http://echr.ketse.com/doc/43934.07-en-20090929/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  74. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 30 czerwca 2005 r. w sprawie Jahn i inni v. Niemcy, skargi nr 46720/99, 72203/01 i 72552/01, http://echr.ketse.com/doc/46720.99-72203.01-72552.01-en-20050630/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  75. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 4 marca 2003 r. w sprawie Jantner v. Słowacja, skarga nr 39050/97, http://echr.ketse.com/doc/39050.97-en-20030304/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  76. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 6 kwietnia 1968 r. w sprawie Twenty-one detained persons v. Niemcy, skargi nr 3134/67, 3172/67, 3188/67 i inne, http://echr.ketse.com/doc/3134.67-3172.67-3188.67-3189.67-etc-en-19680406/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  77. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 6 października 2005 r. w sprawie Draon v. Francja, skarga nr 1513/03, http://echr.ketse.com/doc/1513.03-en-20051006/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  78. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 lipca 2009 r. w sprawie Zygmunt Sokołowski v. Polska, skarga nr 39590/04, http://echr.ketse.com/doc/39590.04-en-20090707/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  79. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 listopada 2002 r. w sprawie Veeber v. Estonia (nr 1), skarga nr 37571/97, http://echr.ketse.com/doc/37571.97-en-20021107/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  80. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie Burdov v. Rosja, skarga nr 59498/00, http://echr.ketse.com/doc/59498.00-en-20020507/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  81. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie Ilascu i inni v. Mołdawia i Rosja, skarga nr 48787/99, http://echr.ketse.com/doc/48787.99-en-20040708/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  82. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 listopada 2005 r. w sprawie Kechko v. Ukraina, skarga nr 63134/00, http://echr.ketse.com/doc/63134.00-en-20051108/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  83. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 marca 2006 r. w sprawie Blečić v. Chorwacja, skarga nr 59532/00, http://echr.ketse.com/doc/59532.00-en-20060308/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  84. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 9 grudnia 1994 r. w sprawie Stran Greek Refineries i Stratis Andreadis v. Grecja, skarga nr 13427/87, http://echr.ketse.com/doc/13427.87-en-19941209/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  85. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 9 grudnia 1999 r. w sprawie Zygmunt Szyszkiewicz v. Polska, skarga nr 33576/96, http://echr.ketse.com/doc/33576.96-en-19991209/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  86. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 9 kwietnia 2009 r. w sprawie Silih v. Słowenia, skarga nr 71463/01, http://echr.ketse.com/doc/71463.01-en-20090409/view/ [dostęp: 9.04.2020 r.].
  87. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 grudnia 2002 roku, K 33/02.