Abstrakt
Cechą charakterystyczną następstwa w wierzytelność pod tytułem szczególnym w drodze wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela jest to, iż sukcesja ta nastąpiła zawsze z mocy prawa w przypadkach określonych w przepisie art. 518 § 1 k.c. Gdy przy przelewie wierzytelności zasadą jest, że cesjonariusz na mocy umowy powodującej przelew o charakterze odpłatnym (np. sprzedaż) bądź nieodpłatnym (np. darowizna) - por. art. 510 § 1 k.c. - nabywa od cedenta całą wierzytelność, to przy wstąpieniu w prawa zaspokojonego wierzyciela osoba trzecia nabywa spłaconą wierzytelność tylko w takim zakresie, w jakim spłaciła wierzyciela. Cechą charakterystyczną unormowania wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela przez osobę trzecią dawnemu wierzycielowi służy pierwszeństwo przed tą osobą przy zaspokojeniu co do nie spłaconej reszty (art. 518 § 3 k.c.).
We wszystkich przypadkach wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1-4 [k.c.]) osobie trzeciej przysługuje ius offerendi. Jeżeliby więc wierzyciel odmówił przyjęcia od osoby trzeciej prawidłowo zaofiarowanego świadczenia, to popadnie on w zwłokę wierzyciela nie tylko wobec dłużnika, ale również wobec osoby trzeciej. W konsekwencji osoba trzecia mogłaby zasadniczo w takiej sytuacji zaspokoić wierzyciela również przez potrącenie lub złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego.
Art. 140 k.r.io. nie może być zaliczony do przypadków wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. W konsekwencji przepis art. 140 k.r.io. musi być uznany za formę roszczenia regresowego, która została wprowadzona przez ustawodawcę w interesie zarówno tej osoby, która świadczyła uprawnionemu do alimentacji, nie będąc do tego zobowiązana, jak i pośrednio w interesie osoby uprawnionej do alimentacji, gdyż ułatwia jej znalezienie osoby, która chciałaby ją alimentować, mimo iż nie jest do tego zobowiązana.
Istnienie umownego zakazu przenoszenia wierzytelności w drodze cesji nie wyklucza nabycia tej wierzytelności w trybie art. 518 k.c. W odniesieniu natomiast do zakazów przenoszenia wierzytelności wynikających z przepisów prawa wydaje się słuszne twierdzenie, że dotyczą one również nabycia wierzytelności w drodze cessionis legis. Skoro bowiem ustawodawca uznał za zasadne dokonanie ścisłego powiązania pewnych kategorii wierzytelności z podmiotami tych praw, to dopuszczenie w tym zakresie zmiany podmiotu w drodze wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela byłoby działaniem in fraudem legis.
Z uwagi na to, że na gruncie kodeksu cywilnego nabycie wierzytelności przez osobę trzecią na skutek jej wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela następuje ex lege, bez udziału wierzyciela, a nawet wbrew jego woli, należy przyjąć, że wierzyciel nie ponosi wobec osoby trzeciej odpowiedzialności ex contractu, gdyż między nim a osobą trzecią nie powstaje więź obligacyjna. Tym samym więc bezprzedmiotowa staje się kwestia statuowania odpowiedzialności za okoliczności przewidziane w przepisie art. 516 k.c.
Skoro według art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c. orzeczenie sądu może być wydane jedynie wówczas, gdy jedna ze stron zobowiązanych do zawarcia umowy przelewu wierzytelności odmawia złożenia oświadczenia woli, to sukcesja w wierzytelność będąca skutkiem zdarzenia prawnego składającego się z oświadczenia woli pozwanego oraz prawomocnego orzeczenia sądu zastępującego oświadczenie woli powoda może być oceniana wyłącznie w świetle przepisów o przelewie wierzytelności (art. 509-516 k.c.). Z uwagi na to, że orzeczenie sądu wydane w trybie art. 390 § 2 k.c. zastępuje umowę przyrzeczoną, którą może być umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności, a z kolei według art. 510 § 1 k.c. z zawarciem takiej umowy wiąże się skutek w postaci przelewu wierzytelności, to oczywiście do oceny skutków sukcesji w wierzytelność na mocy takiego orzeczenia należy stosować przepisy kodeksu cywilnego o przelewie wierzytelności, i to nawet bezpośrednio, a nie w drodze analogii.
Skutki zmiany wierzyciela w zobowiązaniu w drodze aktu administracyjnego regulowane są głównie przez te przepisy, które przyznają organom administracji państwowej kompetencję do dokonania takiej zmiany. Ważne znaczenie ma tu też wykładnia treści aktu administracyjnego powodującego in concreto zmianę wierzyciela. Przepisy kodeksu cywilnego o skutkach przelewu wierzytelności mogą znaleźć zastosowanie do oceny skutków zmiany wierzyciela na mocy aktu administracyjnego tylko o tyle, o ile nic innego nie wynika z przepisów dopuszczających sukcesję w wierzytelność w drodze aktu administracyjnego oraz z treści tegoż aktu.
Normatywna konstrukcja przelewu wierzytelności jest zdeterminowana tym, że przelew następuje na skutek czynności prawnej inter vivos (umowy) i dlatego ustawodawca, normując skutki cesji wierzytelności, miał na uwadze stosunki: cedent-cesjonariusz-dłużnik. W odniesieniu zaś do przypadków przewidzianych w art. 691 k.c. sukcesja w sytuację prawną zmarłego najemcy następuje mortis causae. Prowadzi to do wniosku, że przepisy o skutkach przelewu mogą być tutaj stosowane przy zachowaniu dużej ostrożności.
Do sukcesji w wierzytelność będącej konsekwencją przewidzianej w art. 823 § 1 k.c. ustawowej zmiany podmiotów w stosunku ubezpieczenia możliwe jest stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o skutkach przelewu wierzytelności.
Przepisy kodeksu cywilnego normujące cesję mogą znaleźć zastosowanie również do oceny skutków nabycia wierzytelności na mocy innych zdarzeń prawnych aniżeli umowa powodująca przelew. Analogiczne stosowanie przepisów o przelewie musi być ostrożne, albowiem ujęcie zmiany wierzyciela w art. 509-516 k.c. dostosowane jest do sytuacji, gdy źródłem tej zmiany jest umowa zawarta przez dotychczasowego wierzyciela z nabywcą wierzytelności. W tych przypadkach jednak, gdy przepisy obowiązującego prawa dopuszczają sukcesję w wierzytelność, a nie regulują in concreto jej skutków, istnieje zawsze możliwość posiłkowego odwołania się do przepisów o przelewie, ponieważ tylko one najbardziej ogólnie i wyczerpująco normują sukcesyjną zmianę wierzyciela.
A characteristic feature of succession to a claim under a special title by the way of accession of a third party to the rights of a satisfied creditor is that this succession has always occurred by law in the cases specified in the regulation of Article 518(1) of the Civil Code. If it is a rule in the case of debt transfers that the transferee, according to an agreement resulting in a transfer subject to a fee (e.g. a sale) or made for free (e.g. a donation) - cf. Article 510(1) of the Civil Code - acquires the entire debt from the assignor, upon accession to the rights of the satisfied creditor, the third party acquires the paid debt only to the extent it has paid the creditor. A characteristic feature of the regulations governing the accession of a third party to the rights of a satisfied creditor, is that the former creditor has the priority before such a party in terms of satisfaction of the remaining, unpaid amount (Article 518(3) of the Civil Code).
In all cases in which a third party accedes to the rights of a satisfied creditor (Article 518(1)(1-4) [of the Civil Code]), the third party has ius offerendi. If the creditor refused to accept a correctly offered benefit from a third party, it shall cause a delay as a creditor not only towards the debtor, but also towards the third party. Consequently, the third party could in principle in such a situation also satisfy the creditor by setting off or by depositing the object of the performance with the court deposit.
Article 140 of the Family and Guardianship code cannot be treated as an accession of a third party to the rights of a satisfied creditor. Consequently, the regulation of Article 140 of the Family and Guardianship Code should be deemed a form of a recourse claim, introduced by the legislator both in the interest of the person who provided maintenance payments to the person entitled to them, and indirectly, in the person entitled to receive maintenance, as it facilitates finding a person who wants to maintain them, despite the fact that such a person may not be obliged to do so.
The existence of a contractual prohibition of debt assignment does not preclude the acquisition of that debt under Article 518 of the Civil Code. However, with regard to the prohibitions on assignments under the law, it seems right to say that they also apply to the acquisition of debts by way of cessionis legis. Since the legislator considered it justified to make a strict connection between certain categories of debts and the subjects of these rights, it would be in fraudem legis to allow, in this respect, a change of subject by accession of a third party to the rights of a satisfied creditor.
Since, under the Civil Code, the acquisition of debt by a third party as a result of its accession to the rights of a satisfied creditor occurs ex lege, without the involvement of the creditor and even against his or her will, it must be assumed that the creditor is not liable towards the third party ex contractu, as no bond is formed between him or her and the third party. Thus, the issue of statutory responsibility for circumstances provided for in the regulation of Article 516 of the Civil Code becomes irrelevant.
Since, according to Article 64 of the Civil Code and Article 1047 of the Code of Civil Proceedings, a court decision may be issued only if one of the parties obliged to enter into an agreement on the debt transfer refuses to make a declaration of will, the debt succession as a consequence of a legal event including the declaration of will of the defendant and a legally binding court decision replacing the declaration of will of the plaintiff may be assessed only in the light of regulations on debt transfer (Articles 509-516 of the Civil Code. Since a court decision issued pursuant to Article 390(2) of the Civil Code supersedes a promised agreement, which may be an agreement on sale, exchange, donation or any other type of agreement obliging to a debt transfer, and, in turn, according to Article 510(1) of the Civil Code, the conclusion of such an agreement entails the effect of a debt transfer, the provisions of the Civil Code on debt transfer should obviously be applied to assess the consequences of debt succession pursuant to such a decision, and even directly and not by analogy.
The effects of a creditor change in an obligation introduced by an administrative act are regulating mainly by the regulations awarding the state authorities the competence to make such a change. The interpretation of the content of the administrative act causing the change of creditor in concreto is also important here. The provisions of the Civil Code on the effects of a debt assignment may be applied to assess the consequences of a creditor change by an administrative act only insofar as nothing else follows from the provisions allowing debt succession by means of an administrative act and from the content of such an act.
The normative construction of debt transfer is determined by the fact that the transfer is effected by an inter vivos legal action (agreement), and thus the legislator normalising the consequences of debt transfer, took into account the relationships: assignor-assignee-debtor. With regard to the cases provided for in Article 691 of the Civil Code, on the other hand, succession to the legal position of a deceased tenant occurs mortis causae. This leads to a conclusion that the provisions on the effect of a transfer may be applied here with great caution.
Regulations of the Civil Code on the consequences of debt transfer can be applied to a succession to a debt, which is in turn a consequence of the statutory change of subjects in an insurance relationship, provided for in Article 823(1) of the Civil Code.
The provisions of the Civil Code governing assignment may also be applied to assess the effects of debt acquisition by virtue of legal events other than the an agreement, giving rise to the assignment. The analogous application of the provisions on transfer must be made with caution, as the treatment of a change of creditor in Articles 509-516 of the Civil Code is tailored to a situation, in which the source of the change is an agreement concluded by the existing creditor with the debt buyer. In those cases, however, where the provisions of the existing law allow for succession to a debt but do not regulate its effects in concreto, we can also additionally refer to the transfer provisions, as they are the only provisions that most generally and exhaustively regulate a successive change of a creditor.
