Make a Submission
No. 1 (190) (2012)
Artykuły

Abuse of procedural rightNadużycie praw procesowych w postępowaniu cywilnym – zagadnienia ogólnes in civil proceeding – general issues

[Abuse of procedural rights in civil proceeding – general issues]

PDF (Polish)
  • Maciej Grzegorz Plebanek

Published 2012-03-30

Keywords

  • civil proceeding,
  • abuse of rights,
  • procedural rights,
  • Polish Civil Procedure Code,
  • civil trial

Copyright (c) 2012 ILS PAS

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

How to Cite

Abuse of procedural rightNadużycie praw procesowych w postępowaniu cywilnym – zagadnienia ogólnes in civil proceeding – general issues: [Abuse of procedural rights in civil proceeding – general issues]. (2012). Studia Prawnicze The Legal Studies, 1 (190), 69-121. https://doi.org/10.37232/sp.2012.1.4

Abstract

Civil proceeding is a field in which the problem of abuse of rights is an issue of significant importance because it concerns many legal aspects and institutions i.e. the right to court access (the right to action and the right to defence), abuse of substantive rights, fictitious trial (disputes), procedural acts, other procedural conducts, the role of court, relations between the party and its litigation lawyer, etc. The main and general observations and conclusions drawn from analyses of all these aspects as well as many others are as follows: 1. APR intrinsically constructs a ban, under which any abusive conducts are forbidden. APR also provides an obligation under which every participant of civil proceeding is bound to act and behave properly, honestly and in accordance with good faith and principles of social coexistence. APR as a ban preventing any kind of abuse should be regarded as a binding civil procedure principle. Its existence is justified by: – the general provisions: art. 3 of the Polish civil procedure code – “pcpc” (which obliges participants of a proceeding to submit true facts without hiding anything and to conduct procedural acts in accordance with good customs), art. 45 para. 1 of the Polish Constitution and ratified international treaties (the European Convention on Human Rights and the International Covenant on Civil and Political Rights); – the specific provisions of pcpc which analytically deal with conducts that are directly forbidden or sanctioned; – the concept of procedural relationship – and more precisely by, derived from this concept, the duty of procedural fairness; – the aim and essence of civil procedure, the purpose of which is to provide the protection and enforcement of justified claims (in the private and public interest). This principle can also be derived from many other principles of law, e.g. principles of social coexistence, fairness, due process of law, justice, democratic legal state, good faith, cooperation, equality, safety of legal transactions, effectiveness of proceeding. Having existed in the spheres of these principles it binds them axiologically and praxeologically. The distinction of the principle banning any abuses in civil proceeding is an important factor in theory and practice of law. It helps to perform the proper interpretation and application of the specific pcpc provisions. Thanks to this principle it becomes obvious that legal institutions cannot be used in contradiction to aims for which they were constructed. 2. The discussed principle shall not be confused with the clause which bans the abuse of substantive rights (art. 5 Polish civil code – “pcc”), because the latter is a substantive law norm and cannot be applied to purely procedural situations. These two legal constructs should be clearly distinguished, as they are often confused, especially in practice of law. However, the substantive law clause of art. 5 pcc can also be applied to procedural acts but only to these of them which simultaneously constitute acts of material law (e.g. in case of judicial settlement) and only through specific procedural provisions (e.g. art. 203 of pcpc). 3. The principle itself, as every principle of law, does not provide any specific sanctions. Sanctions may be applied only if they are stipulated by the specific regulations (rules), which indicate given instances of abuse and their possible legal consequences. Therefore these rules exemplify the existence of the principle. Only the responsibility for the cost of proceeding can be regarded as a sanction of general nature, especially for the willful cost, because under art. 103 par. 1 and 2 of pcpc one who intentionally causes the costs should be held responsible regardless of the outcome of the trial. It must be pointed out that the best sanctions for procedural abuses are repressive measures, especially monetary fines, because their imposition well proportionate to the importance of the abuse is an effective means for the prevention of APR. Sanctions such as ineff ectiveness, nullity, voidness, etc., shall not be considered due to two reasons. Firstly, because they are useless in case of abuses which do not constitute procedural acts. Secondly, they would cause the state of constant uncertainty on the validity and effectiveness of the parties’ procedural acts. 4. It must be observed that de lege lata no kind of legal consequences can be applied with regard to abuse of right to access to court. In Polish legal system the right to court is a constitutionally guaranteed fundamental, public substantive right of every human being. Therefore, it cannot be limited. Every claim or defence must be essentially, not only formally, tried, even if it is manifestly illfounded and absurd. This state is not satisfactory. Thus, the implementation of some foreign solutions into Polish law is worth of consideration. One of them is the institution of vexatious litigant known in common law systems. Thanks to it, the persons who constantly and recklessly use their right to court can be officially declared as vexatious litigants and depicted in the special public register. That means that they cannot initiate or join any judicial proceeding without court’s consent. Also the scope of civil liability could be widened under Polish law. This kind of amendment would unable courts to find a party who litigates unfairly responsible for compensation of any damage sustained by her opponent. 5. APR concerns different kinds of acts and conducts which can be classified into three groups. The first includes punishable abuses of procedural entitlements performed with formally legitimate procedural acts. The second contains unfair conducts (acts and omissions carried on before or inside the proceedings) which affect the proper course or outcome of the trial and against which the specific consequences can be applied by the court. The third concerns unpunishable abuses which cannot cause any sanctions, however, they violate the general principle of APR. 6. The clause of APR cannot be referred to the activity of the court itself because abuse concerns only the use of right. The court does not exercise any rights but only fulfils public law obligations. Therefore, if the court makes mistakes, applies the substantive or procedural law incorrectly and uses its authority improperly, it means only that the obligations were not fulfilled but not that rights were abused. These mistakes may only constitute the grounds for appeals. 7. As far as the relationship between a party and its representative (mainly a professional litigation lawyer) is concerned, it must be underlined that generally it is the party who is responsible and charged with consequences of her lawyer’s improper conduct. However, notwithstanding the fact that in some cases he also can be the subject of punishment (art. 110 and art. 214 par 3 pcpc), under Polish law the range of sanctions should be widened. 8. Another important aspect of APR concerns so-called “fictitious trial”. In Polish doctrine of law this term is widely used for a proceeding in which parties are in conspiracy (collusion) in order to deceive the court and get its awarding adjudication. Because the plaintiff ’s claim is imaginary, so in fact does not exist and the conspiring parties cooperate instead of litigate. Therefore the defendant does not arrange defense or simply confesses that the claim is true, and the court awards the plaintiff with the final decision. The real aim of this conspiracy is mostly to harm the real creditor of the defendant. The plaintiff in fact is a friend and a trustee of the defendant whose aim is to keep and safe assets with the use of the court’s decision issued in that trial. This kind of conduct is in contradiction to justice and a glaring example of abuse of litigation. The term “fictitious trial” is not proper although it has been commonly used for a long time. Whereas a claim and a dispute declared within the proceeding can in fact be fictitious, a judicial trial itself cannot be regarded as such. The court as the State authority is real, the parties are real, the proceeding is real. If we describe a trial as fictitious, we actually question the role and esteem of the court as an organ of State. Therefore, the new term should be suggested for this kind of abuse i.e. “fixed trial”. However, the old name can remain in use because of its long presence in legal literature but only with the awareness of its imperfection. Under pcpc there are some instruments which could prevent the conspiring parties from reaching their aim but they are insufficient. However, what is more important, there is no instrument which allow to challenge the essential decision issued in a fixed trial. When a decision is final even extraordinary procedural remedies like cassation or petition for resumption of proceeding cannot be used. Therefore, the provisions concerning the latter institution should be amended. Under this proposal the public prosecutor or the Human Rights Defender will be authorised to submit a petition with the justification that the final decision was issued in a fixed trial.

PDF (Polish)

References

  1. Allernad M., Podstęp w procesie, Księgarnia Polska B. Połonieckiego, Lwów 1907.
  2. Andrews N., Abuse of Process in English Civil Litigation [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 65–100.
  3. Beaumont B., Report on Abuse of Procedural Rights for Australia [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 101–108.
  4. Bednarek M. [w:] E. Łętowskiej (red.), Prawo zobowiązań - część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2006.
  5. Berutowicz W., O pojęciu naczelnych zasad postępowania cywilnego, „Studia Cywilistyczne” 1975, nr 25–26, s. 27–40.
  6. Borucka-Arctowa M., Sprawiedliwość proceduralna a orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i jego rola w okresie przemian systemu prawa [w:] J. Trzciński, A. Jankiewicz (red.), Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania. Księga pamiątkowa ku czci prof. Janiny Zakrzewskiej, Biuro Trybunału Konstytucyjnego. Wydawnictwa, Warszawa 1996, s. 25–38.
  7. Bukowski T., Rozstrzyganie o kosztach procesu cywilnego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1971.
  8. Calamandrei P., Względny charakter pojęcia skargi, „Polski Proces Cywilny” 1939, nr 1–2, s. 1–24.
  9. Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa, C.H. Beck, Warszawa 2009.
  10. Cieślak S., Formalizm procesowy, Warszawa 2008.
  11. Cytowski T., Procesowe nadużycie prawa, „Przegląd Sądowy” 2005, nr 5, s. 81–103.
  12. Czeszejko-Sochacki Z., Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (Ogólna charakterystyka), „Państwo i Prawo” 1997, nr 11-12, s. 86–105.
  13. Dąbrowski S., Łazarska A., Nadużycie władzy sędziowskiej, „Polski Proces Cywilny” 2012, nr 1, s. 7–44.
  14. Dolecki H., Nadużycie prawa do sądu [w:] J. Góral, R. Hauser, J. Trzciński (red.), Sądownictwo administracyjne gwarantem wolności i praw obywatelskich 1980–2005, Naczelny Sąd Administracyjny, Warszawa 2005, s. 130–138.
  15. Ereciński T. [w:] T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. T. 1, część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, LexisNexis, Warszawa 2009.
  16. Ereciński T., Znaczenie francuskiego Code de procédure z 1806 roku dla rozwoju procesu cywilnego w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, nr 2, s. 133–143.
  17. Flaga-Gieruszyńska K., Zastój procesu cywilnego jako skutek niewłaściwego postępowania stron [w:] A. Jakubecki, J.A. Strzępka (red.), Jus et remedium. Księga jubileuszowa Profesora Mieczysława Sawczuka, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 149–168.
  18. Gizbert-Studnicki T., Zasady i reguły prawne, „Państwo i Prawo” 1988, nr 3, s. 16–26.
  19. Góra-Błaszczykowska A., Zasada równości stron w procesie cywilnym, C.H. Beck, Warszawa 2008.
  20. Gudowski J., Pełnomocnictwo procesowe na tle podziału prawa na prywatne i publiczne, „Polski Proces Cywilny” 2011, nr 2, s. 7–27.
  21. Hazard G.C., Abuse of Procedural Rights: Regional Report for the United States [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 43–52.
  22. Hess B., Abuse of Procedure in Germany and Austria [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 151–180.
  23. Izdebski H., Perspektywy dostępu obywateli do europejskiego wymiaru sprawiedliwości. (Podsumowanie dyskusji panelowej) [w:] H. Izdebski, H. Machińska (red.), Dostęp obywateli do europejskiego wymiaru sprawiedliwości, Biuro Informacji Rady Europy, Warszawa 2005, s. 152–156.
  24. Jakimowicz W., Publiczne prawa podmiotowe, Zakamycze, Kraków 2002.
  25. Jasiński J., Standardy Prawne Rady Europy. Zalecenia. T. 4. Sądownictwo – organizacja, postępowanie, orzekanie, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998.
  26. Jodłowski J., Lapierre J. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne, LexisNexis, Warszawa 2007.
  27. Jodłowski J., Lapierre J. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne, LexisNexis, Warszawa 2009.
  28. Jodłowski J., Lapierre J. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska (red.), Postępowanie cywilne, C.H. Beck, Warszawa 2000.
  29. Jodłowski J., Misiuk-Jodłowska T. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne, LexisNexis, Warszawa 2007.
  30. Justyński T., Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Zakamycze, Kraków 2000.
  31. Karasek-Wojciechowicz I., Glosa do wyroku SN z dnia 24 września 2008 r., II CSK 200/08, „Przegląd Sądowy” 2011, nr 3, s. 113–122.
  32. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.
  33. Lapierre J., Resich Z. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne, LexisNexis, Warszawa 2007.
  34. Łazarska A., Zaufanie jako kategoria prawna w procesie cywilnym, „Polski Proces Cywilny” 2011, nr 2, s. 22–51.
  35. Łętowska E. [w:] E. Łętowskiej (red.), Prawo zobowiązań - część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2006.
  36. Mądrzak H., Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka (studium na tle polskiego prawa konstytucyjnego, prawa cywilnego materialnego i procesowego) [w:] L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997, s. 186–200.
  37. Méndez F.R., Abuse of Procedural Rights? Spain and Portugal [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 181–190.
  38. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.
  39. Mokry J., Czynności procesowe podmiotów dochodzących ochrony w postępowaniu cywilnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.
  40. Mokry J., Odwołalność czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1973.
  41. Normand J., Final Report. The Two Approaches to the Abuse of Procedural Rights [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 237–244.
  42. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 października 2009 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.
  43. Osajda K., Nadużycie prawa w procesie cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2005, nr 5, s. 47–80.
  44. Oteiza E.D., Abuse of Procedural Rights in Latin America [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 191–214.
  45. Peiper L., Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego i przepisów wprowadzających kodeks postępowania cywilnego (część pierwsza) wraz z ustawami i rozporządzeniami dodatkowemi, tudzież z umowami międzynarodowemi art. 1–392. T. 1, Leon Frommer, Kraków 1934.
  46. Piasecki K., Nadużycie praw procesowych przez strony, „Palestra” 1960, nr 11, s. 20–28.
  47. Piasecki K., Postępowanie sporne rozpoznawcze, C.H. Beck, Warszawa 2004.
  48. Piekarski M., Czynności materialnoprawne a czynności procesowe w sprawach cywilnych (wybrane zagadnienia), „Studia Prawnicze” 1973, nr 37, s. 97–132.
  49. Pietrzkowski H., Prawo do sądu (wybrane zagadnienia), „Przegląd Sądowy” 1999, nr 11–12, s. 3–17.
  50. Pietrzykowski K., Nadużycie prawa podmiotowego w prawie cywilnym [w:] H. Izdebski, A. Stępkowski (red.), Nadużycie prawa. Materiały konferencyjne, Liber, Warszawa 2003, s. 121–129.
  51. Plebanek M.G., Nadużycie praw procesowych w postępowaniu cywilnym, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.
  52. Plebanek M.G., Wykonanie nieprawomocnego nakazu zapłaty zaopatrzonego w klauzulę wykonalności a zagadnienia nadużycia prawa procesowego i podmiotowego. Glosa do uchwały SN z 7 października 2009 r., III CZP 68/09, „Polski Proces Cywilny” 2011, nr 1, s. 151–165.
  53. Pogonowski P., Realizacja prawa do sądu w postępowaniu cywilnym, C.H. Beck, Warszawa 2005.
  54. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2006 r., III CZ 28/2006, LEX, nr 1343985.
  55. Pyziak-Szafnicka M. [w:] M. Safjan (red.), Prawo cywilne - część ogólna. T. 1, C.H. Beck, Warszawa 2007.
  56. Resich Z. [w:] J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz (red.), Postępowanie cywilne, LexisNexis, Warszawa 2007.
  57. Resich Z., Res iudicata, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1978.
  58. Rylski P., Działanie sądu z urzędu a podstawa faktyczna wyroku cywilnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
  59. Siedlecki W., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1960 r., 3 CO 27/57, „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych” 1961, nr 3, s. 154–156.
  60. Siedlecki W., Prawo procesowe cywilne a prawo cywilne materialne, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1969, nr 3–4, s. 67–102.
  61. Szpunar A., Nadużycie prawa podmiotowego, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1947.
  62. Świeboda Z., Czynności procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym, Wydawnictwo Resovia, Warszawa 1990.
  63. Taelman P., Abuse of Procedural Rights: Regional Report for Belgium – The Netherlands [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 125–150.
  64. Taniguchi J., Abuse of Procedural Rights: A Japanese Perspective [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 215–232.
  65. Taruffo M., General Report. Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness [w:] M. Taruffo (red.), Abuse of Procedural Rights. Comparative Standards of Procedural Fairness, Kluwer Law International, The Hague-London-Boston 1999, s. 3–30.
  66. Torbus A., Zawezwanie do zawarcia ugody w postępowaniu pojednawczym a problem nadużycia prawa [w:] A. Jakubecki, J.A. Strzępka (red.), Jus et remedium. Księga jubileuszowa Profesora Mieczysława Sawczuka, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 594–608.
  67. Trammer H., Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1950.
  68. Tuleja P., Prawo do sądu [w:] Konstytucja RP w praktyce. Konferencja naukowa, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 1999, s. 243–245.
  69. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1960 r., 3 CO 27/57, „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych” 1961, nr 3, s. 152–154
  70. Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz.U. z 1993 r. Nr 47, poz. 211.
  71. Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2011 r. Nr 233, poz. 1381.
  72. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U. z 2006 r. Nr 167, poz. 1398 ze zm.
  73. Uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2000 r., II CKN 483/2000, LEX, nr 396127.
  74. Uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2009 r., III CZ 36/2009, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna. Seria B” 2010, poz. 60.
  75. Uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2000 r., II CKN 285/00,
  76. „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 2000, nr 10, poz. 188.
  77. Uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2000 r., III CZP 29/00, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 2001, nr 2, poz. 25.
  78. Uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2009 r., III CZP 68/09, , „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 2010, nr 4, poz. 52.
  79. Uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 maja 2002 r., SK 32/2001, „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy. Seria A” 2002, nr 3, poz. 31.
  80. Uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 lutego 2003 r., P 11/02, „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy. Seria A” 2003, nr 2, poz. 12.
  81. Vexatious Litigants Act 1981, http://www.legislation.qld.gov.au/LEGISLTN/REPEALED/V/VexatiousLitignA81_01_.pdf [dostęp: 2012 r.].
  82. Waligórski M., Proces cywilny. Funkcja struktura, Gebethner i Wolff, Warszawa 1947.
  83. Waltoś S., O obstrukcji procesowej, czyli kilka uwag o nadużyciu prawa procesowego [w:] L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda (red.), W kręgu teorii i praktyki prawa karnego: księga poświęcona pamięci profesora Andrzeja Wąska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 613–627.
  84. Warchoł M., Pojęcie „nadużycia prawa” w procesie karnym, „Prokuratora i Prawo” 2007, nr 11, s. 48-67.
  85. Waśkowski E., Zasady procesu cywilnego (z powodu Projektu Polskiej Procedury Cywilnej), „Rocznik Prawniczy Wileński” 1930, s. 265–381.
  86. Weitz K., Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2005.
  87. Wengerek E., Glosa do postanowienia SN z 30 lipca 1965 r., II CZ 68/65, „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych” 1967, nr 2, poz. 30.
  88. Wiśniewski T., Apelacja i kasacja. Nowe środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Librata, Warszawa 1996.
  89. Wiśniewski T., Czy potrzebne są zmiany w systemie środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym?, „Polski Proces Cywilny” 2011, nr 2, s. 7–21.
  90. Wiśniewski T., Przebieg procesu cywilnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
  91. Wronkowska S. [w:] S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński (red.), Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974.
  92. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 maja 2006 r., I ACa 2191/05, LEX, nr 196074.
  93. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 1998 r., II CKN 104/98, LEX, nr 394340.
  94. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1970 r., II PR 596/69, LEX, nr 322702.
  95. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2008 r., II CSK 200/2008, LEX, nr 1949150.
  96. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1965 r., III CR 278/65, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 1966, nr 7-8, poz. 130.
  97. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r., II CSK 478/2006, LEX, nr 1378474.
  98. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 1966 r., I PR 462/66, „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych” 1967, nr 5, poz. 114.
  99. Zeiss W., Die Arglistige Prozesspartei, Duncker & Humblot, Berlin 1967.
  100. Zembrzuski T., Przeciwdziałanie nadużyciom w korzystaniu z instytucji wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2006, nr 2, s. 43–60.
  101. Zieliński A., Postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, „Państwo i Prawo” 1980, nr 4, s. 33–46.
  102. Ziembiński Z. [w:] S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński (red.), Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974.