Prześlij tekst
Nr 1 (187) (2011)
Artykuły

System prawa ochrony zwierząt w Niemczech (zagadnienia ogólne)

[System of legal protection of animals in Germany (basic issues)]

PDF
  • Andrzej Majewski

Opublikowane 2011-03-31

Słowa kluczowe

  • ochrona zwierząt,
  • Niemcy,
  • zwierzęta,
  • prawo ochrony zwierząt,
  • historia prawa,
  • protection of animals,
  • Germany,
  • animals,
  • animal protection law,
  • history of law
    • ...Więcej
    Less

Prawa autorskie (c) 2011 ILS PAS

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Jak cytować

System prawa ochrony zwierząt w Niemczech (zagadnienia ogólne): [System of legal protection of animals in Germany (basic issues)]. (2011). Studia Prawnicze The Legal Studies, 1 (187), 143-182. https://doi.org/10.37232/sp.2011.1.6

Abstrakt

Celem opracowania jest analiza systemu prawnej ochrony zwierząt obowiązującego w Republice Federalnej Niemiec w oparciu o prawo międzynarodowe, wspólnotowe, a w szczególności prawo wewnętrzne tworzone na szczeblu federalnym. Na wybór analizy prawa niemieckiego wpłynęły względy historyczne i praktyczne. Niemcy jako drugi kraj europejski uregulowały prawną ochronę zwierząt. Pierwszym była Anglia, w której 7 maja 1822 r. przyjęto ogólnopaństwową ustawę dotyczącą ochrony humanitarnej zwierząt zapobiegającą okrutnemu i niewłaściwemu traktowaniu bydła (Act to prevent the cruel and improper Treatment of Cattle) obejmując ochroną konie, bydło oraz owce. Na terenie Niemiec początkowo przepisy karne penalizujące znęcanie się nad zwierzętami pojawiły się w prawach poszczególnych krajów. Ogólnopaństwowa ustawa - Kodeks karny została przyjęta 15 maja 1871 r. Kolejnym krokiem na drodze zwiększenia ochrony zwierząt była ustawa o ochronie zwierząt z 24.11.1933 r., która na terenie Niemiec Zachodnich obowiązywała do 1972 r. Biorąc pod uwagę system prawa precedensowego istniejącego w Wielkiej Brytanii i system prawa stanowionego w Niemczech wydaje się, że analiza ustawodawstwa niemieckiego w zakresie ochrony zwierząt zarówno w aspekcie historycznym, jak i w świetle aktualnie obowiązującego prawa, będzie bardziej przydatna na użytek ewentualnych postulatów kształtowania kierunku polskiej legislacji w tym zakresie.

 

The aim of this paper is to analyse the system of legal protection of animals applicable in the Federal Republic of Germany. In the territory of Germany, the first regulations regarding animal protection were effected in penal law. In the 17th and 18th centuries, animals were sometimes regarded as perpetrators of or associates in crime. In the second half of the 19th century, in the territory of Germany, some provisions penalizing public cruel treatment of animals were introduced into national criminal acts, as it was seen as scandalising. The true nature of the offence was not the very infliction of suffering on animals but doing so in the presence of other people, which meant the protection of morality. The evolution of the German animal protection laws led to animals being regarded as the object of protection. In the period between the passing of the first Animal Protection Act in 1933 and the text of the Act of 1972 currently in effect, the level of animal protection increased significantly, which was due to the new aspects of animal use and the necessity to adapt domestic law to Community law. The 1990 Civil Code amendments provided for the so-called dereification of animals. The separation of animal protection law results from the provisions of Article 20a of the Constitution, which makes animal protection a fundamental task of the State, along with the protection of environment. A systemic approach to animal protection law presumes that a specific structure and internal relationships should be indicated as well as some criteria for ordering a set of animal protection legal norms. Therefore, the paper discusses the object of protection, the aim and the sources of the law as well as the general principles and characteristics of animal protection laws. The object of protection are animals whose nervous system structure allows at least for the awareness of pain. The sources of the law in Germany include the Constitution, international agreements, generally applicable EU law on animal protection and domestic law - mainly the Animal Protection Act. The sources of the law of particular federated states (Bundesländer) have been omitted for the purpose of this discussion because the aim, general principles and characteristics of animal protection law can be sufficiently researched based on the laws of the federal level.

The analysis of sources of law allows for the formulation of the following principles of animal protection law:
– the State’s obligation to protect animals,
– consideration of moral values of animal welfare according to the needs of the species, prevention of suffering and protection of animals’ living space by means of appropriate provisions in environmental laws,
– the primacy of human interests over animal protection, – human responsibility for animals,
– the prohibition of unjustified infliction of pain, suffering or harm,
– prevention,
– the comprehensiveness of animal protection,
– taking into account species-related and individual differences in maintenance and handling of animals,
– higher levels of protection of vertebrate animals.
The characteristics of animal protection laws include:
– the main goals and objectives are in line with the European trends in animal protection,
– the internationalization of the protection,
– openness,
– a very wide area of regulation, in comparison with the systems of other fields of law,
– dynamism,
– protection of some animals maintained outside the territory of the European Union.

PDF

Bibliografia

  1. Agopszowicz A., Zarys systemu prawnego górnictwa, Uniwersytet Śląski, Katowice 1991.
  2. Andrejew I. Kubicki L., Waszczyński J., System prawa karnego. T. 4 cz. 2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989.
  3. Białocerkiewicz J., Status prawny zwierząt (prawa zwierząt czy prawna ochrona zwierząt), Dom Organizatora, Toruń 2005.
  4. Bieniasz D., Szałek A., System ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenie zdrowotne i system emerytalny po reformie, Difin, Warszawa 1999.
  5. Bińczycka-Majewska T., Rolnicy a system zabezpieczenia społecznego na wypadek bezrobocia, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994, nr 9, s. 47–53.
  6. Boć J., Samborska-Boć E. [w:] J. Boć (red.), Ochrona środowiska, Kolonia, Wrocław 2000.
  7. Bogunia L., Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego. Zbiór artykułów, Kolonia, Wrocław 1998.
  8. Buczkowski J. [w:] J. Buczkowski, K.E. Eckhardt (red.), Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, WSAiZ, Przemyśl 2002.
  9. Bundesgesetz über den Schutz der Tiere (Tierschutzgesetz – TSchG), http://de.wikipedia.org/wiki/Tierschutzrecht [dostęp: 22.11.2010 r.].
  10. Bundesnaturschutzgesetz – BNatSchG z 20.12.1976 r., Bundesgesetzblatt I z 2009 r., Nr 51.
  11. Burschel C., Losen D., Wiendl A., Betriebswirtschaftslehre der nachhaltigen Unternehmung, Oldenbourg, München 2004.
  12. Caspar J., Tierschutz im Recht der modernen Industriegesellschaft, Nomos-Verl.-Ges., Baden-Baden 1999.
  13. Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1995.
  14. Daszkiewicz W., Nowa struktura sądów a system środków odwoławczych de lege ferenda, „Państwo i Prawo” 1990, nr 7, s. 89–96.
  15. Dawidowicz W., Propozycje przebudowy systemu postępowania administracyjnego w k.p.a. , „Państwo i Prawo” 1990, nr 2, s. 47–51.
  16. Decyzja Rady z dnia 19 czerwca 1978 r. dotycząca zawarcia Europejskiej Konwencji o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich (78/923/EWG), Dz.U. z 17.11.1978 r., L 323.
  17. Decyzja Rady z dnia 23 marca 1998 r. dotycząca zawarcia przez Wspólnotę Europejskiej konwencji w sprawie ochrony zwierząt kręgowych wykorzystywanych do celów doświadczalnych i innych celów naukowych (1999/575/WE), Dz.U. z 24.08.1999 r., L 222.
  18. DeGrazia D., Animal Rights. A Very Short Introduction, Oxford University Press, New York, Oxford 2002.
  19. Dörner H. [w:] R. Schulze (red.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Nomos, Baden-Baden 2007.
  20. Dyrektywa 98/34/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. ustanawiająca procedurę udzielania informacji w zakresie norm i przepisów technicznych, Dz.U. z 21.07.1998 r., L 204, s. 37–48.
  21. Dyrektywa Komisji 2002/4/WE z dnia 30 stycznia 2002 r. w sprawie rejestracji zakładów hodujących kury nioski, objętych dyrektywą Rady 1999/74/WE, Dz.U. z 31.01.2002 r., L 30, s. 44–46.
  22. Dyrektywa Rady 1999/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek, Dz.U. L. 203.
  23. Dyrektywa Rady 2007/43/WE z dnia 18 czerwca 2007 r. w sprawie ustanowienia minimalnych zasad dotyczących ochrony kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa, Dz.U. z 12.07.2007 r., L 182.
  24. Dyrektywa Rady 2008/119/WE z dnia 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt (Wersja skodyfikowana), Dz.U. z 15.01.2009 r., L 10, s. 7–13.
  25. Dyrektywa Rady 93/120/WE z dnia 22 grudnia 1993 r. zmieniająca dyrektywę 90/539/EWG w sprawie wymagań dotyczących zdrowia zwierząt, regulujących handel wewnątrzwspólnotowy i przywóz z państw trzecich drobiu i jaj wylęgowych, Dz.U. z 31.12.1993 r., L 340, s. 35–38.
  26. Dyrektywa Rady 98/58/WE z dnia 20 lipca 1998 r. dotycząca ochrony zwierząt hodowlanych, Dz.U. z 8.08.1998 r., L 221, s. 23.
  27. Dyrektywa Rady Nr 2008/120/WE z 18 grudnia 2008 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony świń (Wersja skodyfikowana), Dz.U. z 18.02.2009 r., L 47, s. 5–13.
  28. Dyrektywa Rady z dnia 24 listopada 1986 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów doświadczalnych i innych celów naukowych (86/609/EWG), Dz.U. z 18.12.1986 r., L 358.
  29. Dyrektywę Rady 1999/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek, Dz.U. z 3.08.1999 r., L 203, s. 53–57.
  30. Eckert J. [w:] R. Schulze (red.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Nomos, Baden-Baden 2007.
  31. Erstes Gesetz zur Änderung des Tierschutzgesetzes, Bundesgesetzblatt I Nr 42.
  32. Europejska Konwencja o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich, sporządzona w Strasburgu dnia 10 marca 1976 r., Dz.U. 2008 r. Nr 104, poz. 665.
  33. Europejska Konwencja o ochronie zwierząt przeznaczonych do uboju, sporządzona w Strasburgu dnia 10 maja 1979 r., Dz.U. 2008 r. Nr 126, poz. 810.
  34. Feinberg J., Obowiązki człowieka i prawa zwierząt, „Etyka” 1980, nr 18, s. 11–38.
  35. Ferenc-Szydełko E., Przedmiot prawa autorskiego w ustawodawstwie niemieckim na ziemiach polskich zaboru pruskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Roczniki Prawnicze” 1997, nr 8, s. 89–100.
  36. Fiszer J., Zmiany w systemie podatków dochodowych – alternatywy legislacyjne, „Monitor Podatkowy” 1994, nr 1, s. 1–4.
  37. Fotokopia ustawy, http://alex.onb.ac.at/cgi-content/anno-plus?apm=0&aid=dra-&datum=19330004&zoom=2&seite=00000987&x=14&y=10 [dostęp: 22.11.2010 r.].
  38. Gesetz über den Verkehr mit Arzneimitteln (Arzneimittelgesetz) z 16.05.1961 r., Bundesgesetzblatt I z 2005 r. Nr 73, s. 3394 ze zm.
  39. Gesetz über die Reform hufbeschlangrechtlicher Regelungen und zur Änderung tierschutzrechtlicher vorschriften z 19.04.2006 r., Bundesgesetzblatt I Nr 18, s. 900.
  40. Gesetz vom 9.12.1983 über dem Europäischen Übereinkommen vom 10.05.1979 über den Schutz von Schlachttieren, Bundesgesetzblatt II z 1983 r. Nr 31, s. 770.
  41. Gesetz zu dem Europäischen Übereinkommen vom 13. November 1987 zum Schutz von Heimtieren, Bundesgesetzblatt II, Nr 4, s. 402.
  42. Gesetz zu dem Europäischen Übereinkommen vom 6. November 2003 über den Schutz von Tieren beim internationalen Transport (revidiert), Bundesgesetzblatt II Nr 23, s. 798–821.
  43. Gesetz zur Änderung des Tierschutzgesetzes, Bundesgesetzblatt Nr 30.
  44. Gesetz zur Änderung veterinär rechtlicher, lebensmittelrechtlicher und tierzuchtrechtlicher Vorschriften z 18. 12. 1992, Bundesgesetzblatt I Nr 57.
  45. Gesetz zur Bekämpfung gefährlicher Hunde, Bundesgesetzblatt I Nr 16, s. 530 ze zm.
  46. Gesetz zur Durchführung gemeinschaftlicher Vorschriften über Verbote und Beschränkungen hinsichtlich der Einfuhr, Ausfuhr, des Inverkehrbringens oder des Handelsmit bestimmten Tierfellen oder tierischen Erzeugnissen z 8.12.2008 r., Bundesgesetzblatt I Nr 57 ze zm.
  47. Gesetz zur Verbesserung der Rechtstellung des Tieres im bürgerlichen Recht z 20.08.1990, Bundesgesetzblatt I Nr 43.
  48. Grabowska G., Dostęp do informacji w systemie międzynarodowego prawa środowiska, „Państwo i Prawo” 2000, nr 2, s. 29–46.
  49. Grant M. [w:] W. Skrzydło (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Verba, Lublin 2008.
  50. Griffin D.R., Umysły zwierząt, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
  51. Grzybowski S. [w:] S. Grzybowski (red.), System prawa cywilnego. Część ogólna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985.
  52. Händel U.M., Chancen und Risiken einer Novellierung des Tierschutzgesetzes, „Zeitschrift für Rechtspolotik” 1996, nr 29, s. 137–142.
  53. Hömig D. [w:] K.H. Seifert, D. Hömig (red.), Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Nomos, Baden-Baden 2003.
  54. Hoppel R. von, Die Tierquälerei In der Strafgesetzgebung des In- und Auslandes, historiach, dogmatisch und kritisch dargestellt, nebst Vorschlägen zur Änderung des Reichsrechts, Berlin 1891.
  55. Jabłońska-Bonca J., Wstęp do nauk prawnych, Ars Boni et Aequi, Poznań 1996.
  56. Jarras H.D. [w:] H.D. Jarras, B. Pieroth (red.), Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland. Kommentar, Beck, München 2004, s. 578–586.
  57. Kilich A. [w:] A. Klich (red.), System ochrony środowiska w Polsce, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1978.
  58. Klein F., Gleichheitssatz und Steuerrecht: eine Studie über Gleichheit und Gerechtigkeit der Besteuerung im System des Grundgesetzes, O. Schmidt, Köln-Marienburg 1966.
  59. Kleopfer M., Umweltrecht, München 2004.
  60. Klueting E., Die gesetzlichen Regelungen der nationalsozialistischen Reichsregierung für den Tierschutz, den Naturschutz und den Umweltschutz [w:] J. Radkau, F. Uekötter (red.), Naturschutz und Nationalsozialismus, Campus, Frankfurt am Main 2003, s. 81–89.
  61. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r., Dz.U. 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
  62. Kordela M., Zasady prawa jako normatywna postać wartości, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2006, nr 1, s. 39–54.
  63. Koredczuk J., Wpływy niemieckie na polskie rozwiązania prawne dotyczące „osób niebezpiecznych” w okresie międzywojennym, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 2004, s. 253–272.
  64. Król M.A., Europejskie systemy prawa ochrony ziemi a polskie rozwiązania prawne, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1994, nr 50, s. 57–76.
  65. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys systemu, Warszawa 1994.
  66. Lorz A., Metzger E., Tierschutzgesetz. Kommentar, Beck, München 2008.
  67. Łętowska E., Dwa cywilnoprawne aspekty praw zwierząt – dereifikacja i personifikacja [w:] W.J. Katner, T. Pajor, U. Promińska, M. Pyziak-Szafnicka, A. Szpunar, E. Wojnicka (red.), Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz Petrykowskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 71–92.
  68. Majewski A., Aksjologiczne podstawy prawnej ochrony zwierząt w aspekcie humanitarnym, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2000, nr 7, s. 365–380.
  69. Majewski A., Doświadczenia na zwierzętach w prawie polskim i w prawie Unii Europejskiej, „Gdańskie Studia Prawnicze” 1998, nr 2, s. 129–138.
  70. Majewski A., Prawa człowieka a prawa zwierząt, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2005, nr 13, s. 58–78.
  71. Mastalski R., Problemy reformy polskiego systemu podatkowego, „Państwo i Prawo” 1992, nr 4, s. 17–26.
  72. Melezini M., System wymiaru grzywien w nowym Kodeksie karnym, „Monitor Prawniczy” 1998, nr 3, s. 89–92.
  73. Murswiek D.D. [w:] M. Sachs (red.), Grundgesetz. Kommentar, Unterschleißheim Luchterhand, München 2003, s. 870–890.
  74. Oberracht J.D., Hahn O., Schomerus T., Kompendium Umweltrecht, Leitfanden für Studium und Praxis, München, Hannover, Berlin 2003.
  75. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 maja 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie zwierząt, Dz.U. 2003 r. Nr 106, poz. 1002 ze zm.
  76. Paczuski R., Prawo ochrony środowiska, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1994.
  77. Peter N.R., Usherwood, Układ nerwowy, Warszawa 1976.
  78. Pfordten D., Die ökologisch-ethische Herausforderung des Rechtsstaats [w:] H.M. Pawlowski, G. Roellecke (red.), Die Universalitätsanspruch des demokratischen Rechtsstaates, Archiv für Rechts-und Sozialphilosophie, Steiner, Stuttgart 1996, s. 221–245.
  79. Radecki W., Ustawy o ochronie zwierząt o doświadczeniach na zwierzętach z komentarzem, Difin, Warszawa 2007.
  80. Raglewski J., Relacja pojęć "przestępstwo" - "przestępstwo skarbowe" oraz "wykroczenie" - "wykroczenie skarbowe" w polskim systemie prawa karnego materialnego, „Prokuratura i Prawo” 1998, nr 5, s. 99–110.
  81. Rajski A., Zoologia. T. 1. Część ogólna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991.
  82. Rajski A., Zoologia. T. 2. Część systematyczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994.
  83. Rakoczy B., Ograniczenie praw i wolności jednostki ze względu na ochronę środowiska w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dom Organizatora, Toruń 2006.
  84. Rakoczy B., Prawo ochrony środowiska i inne akty prawne. Teksty jednolite wraz z wprowadzeniem Bartosza Rakoczego oraz z indeksem rzeczowym, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008.
  85. Reich N., Eine erweiterte Union - auch ein erweitertes europäisches Zivilrecht? - Zur Rolle der baltischen Privatrechtssysteme in der EU, „Zeitschrift für Europäisches Privatrecht” 2004, nr 3, s. 449–453.
  86. Resich Z., System prawa procesowego cywilnego. T. 2. Postępowanie rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987.
  87. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady zakazującego wprowadzania do obrotu, przywozu do Wspólnoty i wywozu ze Wspólnoty futra z kotów i psów oraz produktów zawierających takie futro z 21.03.1997 r., Dz.U. z 20.07.2007 r., C 343.
  88. Rozporządzenie (WE) NR 1523/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 grudnia 2007 r. zakazujące wprowadzania do obrotu oraz przywozu do Wspólnoty lub wywozu ze Wspólnoty skór z kotów i psów oraz produktów zawierających takie skóry, Dz.U. z 27.12.2007 r., L 343.
  89. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) NR 1007/2009 z dnia 16 września 2009 r. w sprawie handlu produktami z fok, Dz.U. z 31.10.2009 r., L 286.
  90. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt, Dz.U. z 1928 r. Nr 36, poz. 332.
  91. Rozporządzenie Rady (EWG) NR 3254/91 z dnia 4 listopada 1991 r. zakazujące używania potrzasków we Wspólnocie oraz wprowadzania do Wspólnoty skór i innych towarów wytwarzanych z niektórych gatunków dzikich zwierząt, pochodzących z państw, w których chwyta się je za pomocą potrzasków lub metod odłowu niespełniających międzynarodowych norm odłowu humanitarnego, Dz.U. z 9.11.1991 r., L 308.
  92. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2005 z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z tym działań oraz zmieniające dyrektywy 64/432/EWG i 93/119/WE oraz rozporządzenie (WE) nr 1255/97, Dz.U. z 5.1.2005 r., L 3, s. 1–44.
  93. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania (Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.U. z 18.11.2009 r., L 303, s. 1–30.
  94. Rozporządzenie Rady (WE) NR 1255/97 z dnia 25 czerwca 1997 r. dotyczące kryteriów wspólnotowych dla punktów kontroli oraz zmieniające plan trasy określony w Załączniku do dyrektywy 91/628/EWG, Dz. U. z 2.07.1997 r., L 174.
  95. Sagan S., Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, LexisNexis, Warszawa 2003.
  96. Sauer W., System des Strafrechts. Besonderer Teil, Heymanns, Köln, Berlin 1954.
  97. Schuman E., „Tiere sind keine Sachen“ – zur Personifizierung von Tieren im mittelalterlichen Recht, [w:] B. Herrmann (red.), Beiträge zum Göttinger Umwelthistorischen Kolloqulum 2008-2009, Göttingen 2009, s. 181–207.
  98. Skrzydło W., Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r., Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
  99. Starościak J., System prawa administracyjnego. T. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.
  100. Stoppenbrink K., Systemwechsel im Internationalen Anerkennungsrecht. Vor der EuGVVO Zur Geplanten Abschaff ung des Exequaturs, „European Review of Private Law” 2002, nr 5, s. 641–674.
  101. Stumpf C., Erläuternde und ergänzende Auslegung letztwilliger Verfügungen im System privatautonomer Rechtsgestaltung. Zugleich ein Beitrag zur Abgrenzung von Anfechtung, Umdeutung und Wegfall der Geschäftsgrundlage, Schriften zum Burgerlichen Recht, Duncker & Humblot, Berlin 1991.
  102. Szabała H., O filozofii sprzeciwu czyli o antropocentryzmie w dziejach filozofii, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998.
  103. Szadok-Bartuń A. [w:] J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław 2002.
  104. Szumiało-Kulczycka D., Prawo administracyjno-karne, Zakamycze, Kraków 2004.
  105. Tierschutzgesetz (TierSchG), Bundesgesetzblatt I Nr 74.
  106. Tierschutzgesetz (TSchG) z 16.12.2005 r., http://www.admin.ch/ch/d/sr/455/a2.html [dostęp: 22.11.2010 r.].
  107. Tierschutz-Hundeverordnung, Bundesgesetzblatt I, Nr 21 ze zm.
  108. Tierseuchengesetzes z 26.06.1909, Bundesgesetzblatt I z 2004 Nr 29 ze zm.
  109. Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską, Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską, Republiką Malty, Rzecząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej, podpisany w Atenach w dniu 16 kwietnia 2003 r., Dz.U. 2004 r. Nr 90, poz. 864/2 ze zm.
  110. Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz.U. z 17.12.2007 r., C 306.
  111. Tyburski W., Etyka i ekologia, Polski Klub Ekologiczny. Oddział Pomorsko-Kujawski, Toruń 1995.
  112. Ustawa z 26.07.2002 r. Gesetz zur Änderung des Grundgesetzes (Staatsziel Tierschutz), Bundesgesetzblatt I Nr 53.
  113. Ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim, Dz.U. 1926 r. Nr 48, poz. 286.
  114. Verordnung über Aufzeichnungen über Versuchstiere und deren Kennzeichnung, Bundesgesetzblatt I Nr 21 ze zm.
  115. Verordnung über die Meldung zu Versuchszwecken oder zu bestimmten anderen Zwecken verwendeter Wirbeltiere (Versuchstiermeldeverordnung), Bundesgesetzblatt I Nr 50 ze zm.
  116. Verordnung über die Registrierung von Erlaubnissen zur Zurschaustellung von Tieren an wechselnden Orten – ZirkRegV, Bundesgesetzblatt I, Nr 16.
  117. Verordnung über die Tierschutzkommission beim Bundesministerium für Ernährung, Landwirtschaft und Verbraucherschutz (Tierschutzkommissions-Verordnung), Bundesgesetzblatt I, Nr 33, ze zm.
  118. Verordnung zum Schutz landwirtschaftlicher Nutztiere und anderer zur Erzeugung tierischer Produkte gehaltener Tiere bei ihrer Haltung (Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung – TierSchNutztV), Bundesgesetzblatt I z 2006 r., Nr 41 ze zm.
  119. Verordnung zum Schutz von Tieren im Zusammenhang mit der Schlachtung oder Tötung, Bundesgesetzblatt I, Nr 13 ze zm.
  120. W.C.J. Eberstein, Das Tierschutzrecht In Deutschland bis zum Erlaß des Reichs-Tierschutzgesetzes vom 24. November 1933. Unter Berücksichtigung der Entwicklung in England, Frankfurt am Main 1999.
  121. Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 1998.
  122. Wernsmann R., Verhaltenslenkung in einem rationalen Steuersystem, Mohr Siebeck, Tübingen 2005.
  123. Wieling H.J., Sachenrecht. T. 1 Sachen, Besitz und Rechte an beweglichen Sachen, Springer-Verlag, Berlin 2006.
  124. Wierzbowski B., Rakoczy B., Podstawy prawa ochrony środowiska, LexisNexis, Warszawa 2005.
  125. Wilhelm J., Sachenrecht, De Gruyter Recht, Berlin 2007.
  126. Wyrok Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 15.01.2002, Az. 1 BvR 1783/99, http://www.bverfg.de/entscheidungen/rs20020115_1bvr178399.html [dostęp: 25.09.2010 r.].
  127. Zawiślak K., Orzekanie o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia na tle zmian w systemie zaskarżania orzeczeń sądowych wprowadzonych nowelą z 1 marca 1999 r., „Palestra” 1999, nr 5-6, s. 14–21.
  128. Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego – część ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1994.
  129. Ziembiński Z., Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
  130. Ziembiński Z., Teoria prawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
  131. Zivilprozessordnung z 30.01.1887 r., Bundesgesetzblatt I z 2005 r., Nr 72.