Partie polityczne w polskim prawie konstytucyjnym: wczoraj, dziś, jutro

Abstrakt

Polski ustawodawca konstytucyjny musiał przede wszystkim udzielić odpowiedzi na pytanie podstawowe: czy sprawę bytu i funkcji partii politycznych zaliczyć do materii regulowanej ustawą zasadniczą, czy też uznać za pozostającą poza tą materią, co zresztą nie wykluczałoby jej przynajmniej częściowej regulacji w drodze ustawy bądź ustaw zwykłych. Za powściągliwością w tej mierze przemawiały bowiem poważne argumenty.

Po pierwsze, sens regulacji konstytucyjnej jak i w ogóle prawnej - był podważany ze stanowiska radykalnego liberalizmu, dostrzegającego głównie przejaw ekspresji jednego z praw człowieka, jakim jest wolność zrzeszania się i upatrującego nie bez racji w każdej regulacji prawnej groźby ograniczenia tej wolności. Zdaniem stronników tego poglądu regulacja prawna stanowiłaby przeszkodę na drodze swobodnego kształtowania się wolnościowego, pluralistycznego systemu partyjnego.

Po drugie, sam przedmiot regulacji - ten właśnie nowy system wielopartyjny daleki jest w Polsce, podobnie jak w innych państwach postkomunistycznych, od pełnej krystalizacji, znajduje się ciągle jeszcze in statu nascendi. Różnice między partią a innymi postaciami politycznego organizowania się obywateli pozostają nieostre, co utrudnia odrębne ujęcie prawnokonstytucyjne tych organizacji, które miałyby być formalnie kwalifikowane jako partie. Przypisywane zazwyczaj partiom funkcje są wypełniane z powodzeniem przez ruchy społeczne, związki zawodowe czy stowarzyszenia, gdy niektóre z organizacji określających się jako partie są w praktyce raczej wąskimi klubami.

Po trzecie wreszcie, niektórzy obserwatorzy zachodniej sceny politycznej stwierdzili we współczesnych państwach rozwiniętej demokracji zjawiska kurczenia się roli partii w tamtejszych systemach sprawowania władzy na rzecz innych form społecznego zorganizowania, jak stowarzyszenia, grupy nacisku czy inicjatywy obywatelskie', co wiązać można z innym fenomenem, dającym się określić jako postępująca dezideologizacja partii'. Wynikać to ma z malejącej adekwatności podziałów partyjnych do struktury danego społeczeństwa. Partie, jak powiadają niektórzy politolodzy, utraciły równowagę między artykulacją zróżnicowanych interesów a ich agregowaniem na rzecz agregowania. Widząc degradację współczesnych partii politycznych, odmawia się im znaczenia uzasadniającego regulację na poziomie konstytucji, dopuszczając co najwyżej - a i to nie zawsze  - „zakotwiczenie” przez wzmiankowanie w ustawie zasadniczej.

Wątpliwościom tym przeciwstawiano jednak argumenty na tyle przekonywające, że ostatecznie zadecydowały o rozstrzygnięciu sporu na korzyść zwolenników konstytucyjnych, a następnie ustawowych regulacji partii politycznych.

Wskazywano więc, że funkcja partii jako organizatorów artykulacji woli politycznej narodu (społeczeństwa) oraz ich sprzężenie z mechanizmami formowania i realizowania władzy państwowej są na tyle doniosłe, iż ich pominięcie grozi redukcją znaczenia konstytucji do roli parawanu, dekoracji, a w najlepszym razie fasady zasłaniającej rzeczywiste procesy polityczne. Partie są nie tylko formą realizacji prawa do zrzeszania się, ale przy tym wypełniają istotne funkcje publiczne, ściśle związane z władzą państwową.

Po wtóre zaś ta władza - zgodnie z deklaracjami zawieranymi w konstytucjach państw postkomunistycznych, z polską włącznie - poddana ma być rygorom „państwa prawnego”, co czyni pominięcie regulacji partii rozstrzygnięciem niekonsekwentnym wobec tego założenia ogólnego. Argument ten ma znaczenie wtedy, kiedy przyjmuje się, że podstawą systemu prawa, któremu przyznano priorytet w życiu publicznym, jest konstytucja, a dokładniej - konstytucja pisana'.

Po trzecie, w takiej regulacji chce się widzieć właśnie gwarancję pluralizmu politycznego 8, zapobiegającą odradzaniu się skłonności do monopolizowania wpływu na władzę przez jedną tylko formację, a zarazem czynnik sprzyjający organizowaniu się politycznemu obywateli w partiach, o wyraźnie określonym charakterze prawnym, funkcjach, uprawnieniach i obowiązkach.

Po czwarte, przyjęte rozwiązanie uwzględniać powinno w większym stopniu rzeczywiste potrzeby społeczne, wynikające z aktualnych, faktycznie występujących tu i teraz form życia politycznego, niż liczyć się z zastrzeżeniami doktryny i argumentami natury teoretycznej. Niezbędne jest przy tym uwzględnienie także narodowych tradycji i przyzwyczajeń, co nie oznacza mechanicznego do nich nawiązania, oraz wzięcie pod uwagę tego stanu prawnego, który chce się reformować.