Abstrakt
Powszechnie w literaturze prawniczej krytykowano w przeszłości niejasne relacje między aktami prawnymi oraz niezgodne z konstytucją formy tworzenia prawa przez pozakonstytucyjne organy państwa, co prowadziło do tzw. ,,rozchwiania” i ,,otwarcia” systemu źródeŁ prawa. Postulaty de lege ferenda fundamentali zmierzały więc do tzw. ,,zamknięcia” systemu źródeł prawa, tzn. do: 1) wyczerpującego wymienienia w konstytucji form tworzenia prawa (określenie wszystkich aktów prawotwórczych); 2) wyposażenia konkretnych podmiotów w kompetencje do wydawania określonych aktów normatywnych; 3) określenia zakresu spraw, które mogłyby być normowane poszczególnymi rodzajami aktów normatywnych; 4) ustalenia relacji między tymi aktami prawa.
Celem tych postulatów było też dążenie do podkreślenia znaczenia prawa w kształtowaniu stosunków między jednostką i państwem oraz wyraźne ustalenie zasad budowy systemu źródeł prawa.
Z postulatami nauki pozostawało w zgodzie stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, który już w pierwszym orzeczeniu z 28 maja 1986 r. (U 1/86) musiał zająć stanowisko dotyczące budowy systemu źródeł prawa w Polsce. Stwierdził on wówczas, że hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa jest podstawowy m założeniem ustroju u prawotwórstwa w konstytucji. Wyobrażenie o zasadach budowy systemu prawa Trybunał wyraził m.in. na przykładzie akceptowanych społecznie ,,samoistnych” aktów normatywnych administracji, dotyczących uprawnień obywateli. W orzeczeniu z 9 maja 1989 r. (Kw. 1/89) wypowiedziany został pogląd, że stanowisko, iż podstawą działalności organów administracji państwowej w zakresie przyznawania uprawnień obywatelowi mogą być ,,samoistne” akty normatywne administracji tylko pozornie wydaje się zgodne z naczelną zasadą systemu prawnego - zasadą praworządności.
Prowadzi to bowiem z jednej strony do przyznania obywatelowi uprawnienia, z drugiej jednak strony uzależnia realizację określonych praw w danej dziedzinie od reglamentacyjnej działalności organów administracji państwowej. Skutkuje zatem w istocie ograniczeniem swobód obywatelskich. Podzielając pogląd nauki, że ład w budowie porządku prawnego jest samoistnym dobrem społecznym o wyznaczonych granicach nienaruszalności tego dobra, Trybunał przyjął, że zobowiązanie podporządkowanych organów administracji państwowej wewnętrznym aktem kierowania, by przyznawały obywatelom określone korzyści mimo braku w tym względzie merytorycznej podstawy w ustawie zwvkłej, jest przykładem ,,zastępowania'' ustawy przez formy kierowniczego działania nie mającego charakteru prawotwórczego. Stąd „takie postępowanie ma obiektywny sens naruszania zasad budowy systemu prawa i musi być ocenione negatywnie nawet wówczas, gdy osiągane w ten sposób skutki czynią zadość społecznemu odczuciu słuszności i z tego punktu widzenia spotykają się ze społeczną aprobatą”. Trybunał w orzeczeniu tym odmówił więc charakteru prawotwórczego wewnętrznym aktom kierowania pochodzącym od organów administracji państwowej. ograniczając zaś normatywne znaczenie ,,samoistnych” źródeł prawa administracji, opowiadał się wyraźnie za koncepcją wyłączności ustawy w kształtowaniu praw obywateli. Wyrażona została w ten sposób pewna koncepcja budowy, charakteru i treści źródeł prawa, która rozwinęła się i utrwaliła w orzecznictwie Trybunału. W orzecznictwie tym m.in. charakteryzowano strukturę systemu źródeł prawa, moc prawną poszczególnych żródeł, miejsce i znaczenie konstytucji oraz tzw. zasadę prymatu ustawy i zasadę wyłączności materii ustawowej, a także ograniczano rolę ,,samoistnych” źródeł prawa, formułowano warunki prawidłowego (konstytucyjnego) upoważnienia ustawowego oraz warunki konstytucyjności i legalności aktów podustawowych.
Na podstawie analizy wcześniejszego orzecznictwa Trybunału, tj. sprzed wejścia w życie Konstytucji RP z 1997 r' można powiedzieć, że organ opowiadał się za koncepcją systemu źródeł prawa, który charakteryzowały: 1) najwyższa moc konstytucji w porządku prawnym; 2) prymat ustawy i wyłączność ustawy w określaniu praw i obowiązków obywateli i ich relacji z organami państwa; 3) dopuszczalność regulowania praw i obowiązków obywateli na podstawie ustawodawstwa delegowanego (rozporządzenia), ale tylko w granicach i na podstawie ustaw; 4) zasadniczo niedopuszczalność subdelegacji.
The legal literature in the past criticised the unclear relationship between legal acts and the unconstitutional forms of lawmaking by extra-constitutional state organs, leading to the so-called 'unbalancing' and 'opening up' of the law source system. The postulates de lege ferenda fundamentali thus aimed at the so-called ‘closure’ of the system of sources of law, i.e. to: 1) the exhaustive listing in the Constitution of the forms of lawmaking (identification of all lawmaking acts); 2) the endowment of specific entities with the competence to issue specific normative acts; 3) the determination of the scope of matters that could be normalised by particular types of normative acts; 4) the determination of the relationship between these acts of law.
These demands also sought to emphasise the importance of the law in shaping the relationship between an individual and the state and to clearly establish the principles for the construction of a system of sources of law.
The position of the Constitutional Tribunal, which already in its first ruling of May 28, 1986 (U 1/86) had to take a position on the construction of the system of sources of law in Poland, was in agreement with the postulates of science. At the time, it stated that the hierarchical structure of the system of sources of law was a basic assumption of the system of lawmaking in the Constitution. The Tribunal's concept of the principles of the construction of a system of law was expressed, inter alia, based on the example of the socially accepted 'self-contained' normative acts of the administration concerning the rights of citizens. In the ruling of May 9, 1989 (Kw. 1/89), the view was expressed that the position that the basis for the activity of state administrative bodies in granting rights to a citizen may be 'self-contained' normative acts of the administration only apparently appears to be consistent with the supreme principle of the legal system – the rule of law.
This is because it leads, on the one hand, to granting of an entitlement to the citizen, but on the other hand, it makes the enforcement of certain rights in a given area dependent on the rationing activity of state administrative bodies. It therefore has the effect of actually restricting civil liberties. Sharing the view of science that order in the construction of the legal order is an intrinsic social good with delimited boundaries to the inviolability of this good, the Tribunal assumed that the obligation of subordinate bodies of state administration by an internal act of direction to grant certain benefits to citizens, despite the lack of a substantive basis in this respect in the normal law, is an example of 'substitution' of the law by forms of directing action not having the character of lawmaking. Hence, "such conduct has the objective sense of violating the rules of construction of the legal system and must be judged negatively even if the effects thus achieved do fulfil the social perception of fairness and, from this point of view, meet with social approval". The Tribunal thus denied the lawmaking character of internal acts of direction emanating from state administrative bodies in this judgement. However, by limiting the normative significance of the ‘autonomous’ sources of administrative law, it explicitly favoured the concept of the exclusivity of the law in shaping citizens' rights. This expressed a certain concept of the construction, nature and content of sources of law, which has developed and become established in the Tribunal's case law. This case law, characterised, among other things, the structure of the system of sources of law, the legal force of individual sources, the place and importance of the constitution and the so-called principle of the primacy of the law and the principle of the exclusivity of the statutory matter, as well as limited the role of the 'self-contained' sources of law, formulated the conditions of correct (constitutional) statutory authorisation and the conditions of constitutionality and legality of sub-statutory acts.
Based on an analysis of the Tribunal's earlier judical decisions, i.e. prior to the entry into force of the 1997 Constitution of the Republic of Poland', it can be stated that the body advocated the concept of a system of sources of law, which was characterised by: 1) the supreme power of the Constitution in the legal order; 2) the primacy of the law and the exclusivity of the law in determining the rights and duties of citizens and their relations with the state authorities; 3) the permissibility of regulating the rights and duties of citizens on the basis of delegated legislation (regulation), but only within the limits and on the basis of laws; 4) the inadmissibility of subdelegation in principle.
